- Davranışı Belirleme, Tanımlama, Kayıt Tutma
Çocuğunuzun uygun biçimde yerine getirdiği davranışları artırmak ve istenmedik davranışlarını azaltmak için öncelikle bu davranışların belirlenmesi gerekmektedir. Davranışlar belirlenirken davranışsal değerlendirme tekniklerinin kullanılması çocuğunuzun objektif bir şekilde değerlendirilmesine yardımcı olacaktır.
Davranışsal değerlendirme teknikleri doğrudan değerlendirme teknikleri ve dolaylı değerlendirme teknikleri olarak ikiye ayrılmaktadır. Bu değerlendirme çeşitlerinin öğretmenler/ uzmanlar ile iş birliği içinde yapılması gerektiğini lütfen unutmayalım.
- Davranış Artırma ve Yeni Davranışlar Öğretme
Günlük yaşantımızda karşılaştığımız olaylara sergilediğimiz tepkilerin veya davranışlarımıza karşılık sergilenen tepkilerin davranışlarımızın şekillenmesinde çok önemli etkisi vardır. Davranışların şekillenmesine ilişkin ilke ve süreçler, kimi zaman sistematik bir biçimde uygulanırken kimi zaman da doğal olarak gerçekleşebilir. Davranışlara yönelik aldığımız veya sunduğumuz tepkiler bazı sonuçlar içerir. Bu sonuçlar bizim bir davranışı tekrar gerçekleştirmemizi ve ileride sergileme olasılığımızı etkiler (Tekin- İftar, 2017). Bireyler davranış sonunda hoşlarına giden bir durumla karşılaştıkları zaman davranışı tekrarlama eğilimleri artarken, hoşlarına gitmeyen bir durumla karşılaştıkları zaman davranışı tekrarlama eğilimleri azalır veya ortadan kalkar. Anlatılan davranış sonrasında verilen uyaranlara pekiştireç denir.
Pekiştirme Türleri:
- Olumlu Pekiştirme: İstendik bir davranışın gerçekleşmesinden hemen sonra ortama hoşa giden bir uyaranın eklenmesidir. Amaç istendik davranışın ileride tekrarlanmasıdır.
- Olumsuz Pekiştirme: İstendik davranışın gerçekleşmesini sağlamak için ortamdan hoşa gitmeyen bir uyaranın çekilmesidir.
| Pekiştireç Türleri | Örnekler |
| Yiyecek Pekiştireçleri | Kraker, kuru üzüm, bisküvi, kek, meyve |
| İçecek Pekiştireçleri | Meyve suyu, süt, çay, ayran |
| İşitsel Pekiştireçler | Ses çıkaran oyuncaklar, müzik, şarkı söylemek |
| Görsel Pekiştireçler | Işıklı oyuncaklar, köpük balon, resimli kitaplar |
| Koklamayla İlgili Pekiştireçler | Parfüm, oda kokusu, yemek kokuları |
| Tatmayla İlgili Pekiştireçler | Farklı tatlada ve dokularda yiyecekler |
| Bedensel Pekiştireçler | Salıncakta sallanmak, trambolinde zıplamak, dans etmek |
| Nesnel Pekiştireç | Çocuğun sevdiği oyuncak, sevdiği çizgifilmin eşyaları, bilgisayar, toka |
| Etkinlik Pekiştireci* | Öğretmeni ile birlikte yemek yeme, akvaryuma gitmek, parka gitmek, birlikte tatlı yapmak |
| Sosyal pekiştireçler | Sarılma, gıdıklama, çak yapmak, övgü sözcükleri kullanmak (aferin, harikasın vs.) |
| Sembol Pekiştireç | Ödev kontrol listesinde 10 yıldız toplayan çocuğun sürpriz bir hediye alması |
*Etkinlik pekiştireci kullanılırken Premack İlkesine uyulmalıdır. Çocuğunuza öncelikle yapmasını istediğiniz davranışı basit ve net bir şekilde açıklamalı, davranışı gerçekleştirirse etkinliği elde edeceğini söylemelisiniz. Örneğin çorbanı bitirirsen pastanı yiyebilirsin gibi.
Davranış Azaltma/ Ortadan Kaldırma Süreci
Çocuğun çevresindeki yetişkinler genellikle çocuğun olumsuz davranışlarına dikkat edip, bu davranışlara dikkatlerini verirler. Bu olumsuz davranışları azaltmak için de genellikle cezalandırma yoluna giderler. Çocuğa sürekli olarak ceza vermek ise istenmedik davranışların artmasına hatta çeşitli problem davranışların ortaya çıkmasına sebep olabilir. İstenmeyen davranışları azaltma/ ortadan kaldırmada uygulanan davranışsal yöntemler şunlardır:
- Ayrımlı Pekiştirme
Ayrımlı pekiştirmede çocuğun azaltmasını istediğimiz davranışın karşısında uygun olan veya davranışın alternatifi olan bir davranış pekiştirilir. Böylece öğrencinin olumlu deneyimler yaşayarak istenmedik davranışlarının azaltılması hedeflenir. Örneğin elini sürekli gözüne/ ağzına sokan bir öğrencinin ellerini dizinin üstüne koyup beklemesi pekiştirilirse bu ayrımlı pekiştireç olur.
- Söndürme
Çocuğunuz beklenmedik zamanlarda istenmedik davranışlar ortaya çıkarıyor olabilir. Bu davranışlara verdiğiniz tepkiler davranışın sergilenme sıklığını artırabilir veya azaltabilir. Zamanında pekiştirilerek artış gösteren bu davranış, çocuğun davranış sonrasında elde ettiği pekiştireç geri çekilerek azaltılmaya çalışılır. Bu sürece söndürme bir diğer adıyla “görmezden gelme” denir. Örneğin dersi bittiğinde hemen servise binip eve gitmek isteyen çocuk her ağladığında servise bindirilmiştir. Yani çocuk olumlu pekiştireç kullanılarak pekiştirilmiştir. Burada çocuğu ağlasa bile servise bindirmemek, diğer arkadaşları veya ebeveynleri de hazır oluncaya kadar beklemesi gerektiğini söylemek ve bunu istikrarlı bir şekilde uygulayarak çocuğa beklemeyi öğretmek istenmeyen davranışın söndürülmesidir.
- Hoşa Giden Uyaranı Çekme/ Hoşa Gitmeyen Uyaran Verme
Hoşa giden uyaranı çekme (olumsuz ceza) ve hoşa gitmeyen uyaran verme (olumlu ceza) istenmeyen davranışları azaltmada en son başvurulan yöntemlerden biridir. Yararlarının yanı sına sınırlılıkları da bulunmaktadır. Uygulanan yöntemler şunlardır:
Tepkinin Bedeli: Birey istenmedik davranış gerçekleştirdiğinde bu davranışa tepki göstermek için severek oynadığı oyuncağı veya elde etmiş olduğu pekiştireçleri geri çekmek bu uygulamaya örnek verilebilir. Bireyin uygulama sonrasında davranışlarını istendik yönde değiştirmesi beklenmektedir. Fakat bu uygulama yapılırken bireye neyi niçin yaptığımızı basit bir dille anlatmak gerekmektedir. Verilen tepkinin doğru oranda olduğundan emin olunmalı, olası yan etkilere hazır olarak davranışın artmasına ortam oluşturulmamalı ve alınan kararlar tutarlı ve dozunda olacak şekilde uygulanmalıdır.
Mola: Mola uygulaması, birey etkinlik esnasında istenmeyen davranış ortaya çıkardığında bireyi olumlu pekiştireç elde ettiği ortamdan mahrum bırakmak olarak açıklanabilir. Mola uygulaması birey ortamdan uzaklaştırılarak yapılabileceği gibi bireyin ortamda kalıp sadece hoşuna giden uyaranlardan mahrum bırakılması şekliyle de gerçekleştirilebilir. Mola uygulaması örnekleri şunlardır:
- Etkinlik esnasında bütün çocuklar doğru davranışları için yıldız kazanırken istenmedik davranış göstermiş olan çocuğun doğru davranışı sergilese bile yıldız alamaması.
- Çocuğun istenmedik davranış sergilemesinin ardından bir süre mola sandalyesinde oturtulması.
- Çocuğun istenmedik davranış sergilemesinin ardından bir gözetmen eşliğinde sınıf dışında bir süre beklemesi.
Uyarma: Bireyi istenmedik davranış gerçekleştirdikten hemen sonra sözel olarak uyarmaktır. Davranışta azalma olması beklenir.
Tepkiyi Kesme: Birey istenmedik davranış sergilerken davranışın gerçekleşmesini bireyle fiziksel temasa geçerek engellemektir. Örnek olarak etrafındaki nesnelere zarar vermek amacıyla tekme atan çocuğu vücudundan tutarak tekme atmasını engellemek verilebilir.
Aşırı Düzeltme: Aşırı düzeltme bireyin sergilediği olumsuz davranışın düzeltilmiş halinin veya aşırı düzeltilmiş halinin bireye tekrardan uygulatılmasıdır. Bu uygulamaya örnek olarak aşağıdaki maddeler gösterilebilir:
- Kapıyı sertçe kapatan çocuğa kapıyı yavaş bir şekilde çok kez açıp kapattırmak ve sözel olarak uyarmak.
- Tükürme davranışı gösteren bireye tükürdüğü yeri her defasında peçete, bez vb. kullanarak sildirmek ve sözel olarak uyarmak.
- Sınıf içindeki eşyaları yere atan öğrenciye eşyaları yerden toplatmak ve üstüne bir de sınıfı genel olarak toparlaması istemek.
Yukarıda istendik davranışları artırma ve istenmedik davranışları azaltma yöntemlerinden birkaçı anlatılmıştır. Bu yöntemleri uygulamak isteyen ebeveynlerin uygulama konusunda uzmanlara danışması, bu süreci öğretmenlerle iş birliği içinde yürütmesi oldukça önemlidir.
Kaynakça
- Besler, F., Süzer, T. (2017). Davranış Artırma ve Yeni Davranışlar Öğretme. E. Tekin-İftar (Ed.), Uygulamalı Davranış Analizi (3. Baskı). (s.215). Ankara: Vize Yayıncılık.
Bir Yorum Yazın